Moko Tobi 09

Yalékou té chayé yo anlè Mòn-Konstan ;

Siren té ka wouziné anba niyaj blan.

Tobi té ni bagaril-la nan men dwèt a-y,

É i té ni on dwòl sansayon nan zantray :

Zéfé-la é li, yo té parèy onsèl nanm,

Konsidiré kè a-y té pri an koutchanm.          

 

Anlè mòn-la, on gran flanbo té ka brilé,

Kilès ni lapli ni siklòn pa nòz défyé ;

On Mèt-pawòl, Majò tout zanj ki an syèl

Té sizé alantou on foul moun kodarèl,

Ki té vini kouté on dékatman sajès

Pli kabéchan ki sa labé préché lanmès.

 

Mèt a sanblé-la envité yo twa pran plas,

Adan lawonn linivè tankon gran kalbas.

Tanbou kongné é fè répondè an ravin ;

Èvè chak ti son i té ka jouwé pichin,

Jistan Mèt-lokans tiré on kont lamoral,

Adan on bòl bébélé jédimo natal :

 

“Ravèt té ka kaskout adan on kwi bannann ;

Dépi on pyébwa Poul vwè’y alò i désann.

‘Fwi-la oben tibèt-la, kilès pou manjé ?’

Magré nannan an kwi-la té an kantité,

Konmè chèché kèk rézon pou bèkté Ravèt,

San bizwen sizé obò tab douvan zasyèt.

 

‘A ki ba’w pran sa ki tan-mwen, misyé-la ?’

‘Sé bòl a mèt-la’, Ravèt di é réponn sa :

‘Fo pa pran dwa asi sa ki pa ta-w, tandé !

Man té la prèmyé é pou dé moun ni asé.’

‘Sé mwen prèmyé ki vwè kwi-la’, Poul viré di,

‘É si ou vlé adan, péyé mwen grenn diri.’

 

Ravèt réponn li, ‘Ou an fotèy abizan !

Kotésit mèyè sé ou ki mèt aprézan ?

Alé épi fè sa man vlé, sé dwa an-mwen.’

Konsa lòt-la wouklé : ‘Avwè dwa pa ayen,

Sé pouvwa ki ka dominé adan lèmonn.

Kilès ki pli gran ? Ki gwosè zé ou ka ponn ?’

 

‘Sé pa pou sa ou mèt’, tibèt-la bougonné.

Sèlman Poul kontinyé fè wòl toulongalé :

‘Ti lang a-w léjè, panga man valé’w talè !’

‘Way fout ! Ou ni dwa lavi é lanmò alè ?’

Ravèt chikanné kont awogans a Manzèl :

‘Dépi Chyen té ba’w favè, ou ka fè jaktèl !?’

 

Poul di’y, ‘Si ou palé ankò, man ké bèkté’w !’

Ravèt fè gòj, ‘Vérité-la ka chouboulé’w ?!

Bèkté mwen jòdi, dèmen ou an kannari.’

Mé kon Poul té fen, i valé’y gloup pou fini.

‘Ravèt pa janmé ni rézon douvan poul’ ; Krik !

‘Bwè tout, manjé tout, pa di tout’ ; Yé mistikrik !”

 

“Yon jou, on chodyè té sizé an kuizin,

Anlè difé Kannari té ka kuit rasin ;

Alèz kon Blèz, i louké anlè potajé,

Ka vwè on gwo chodyè ki té pozé toupré.

Mannyè lòt-la té ka nwèsi, Chodyè pran ri,

Ka byen moké’y toulongalé alavwèri.

 

I di, ‘Gadé jan fòlbèk a-w nwè kon chabon !

Pa ni hak pli sal pasé’w annisòf kochon.’

Kannari réponn, ‘Ou sizé anlè difé ;

Lè ou ké lévé, ou ké ni tan pou palé.’

Chodyè fè jé pannan ziyanm-la té ka kuit,

Épi lè rasin té bon, yo woté’y tousuit.

 

Sizé ora lòt manzèl kon aristokrat,

Chodyè di’y, ‘Ou suifé kon pòt luil-karapat’.

Mé konmè réponn, ‘Si ou té savé, mafi !’ ,

Magrésa i mété kò a-y ka ri Kannari.

‘Chodyè di kannari bonda a-y nwè.’ Tim tim !

‘Pli ta, pli tris’, sé on pawòl ki alèstim.”

 

Konsa Mèt-pawòl la fini konté pou yo,

Tout séla ki té sanblé pou fè on kanpo,

Alè kòn a lanbi té sonné twazè d’maten

Douvan dènyé goumé antrè mal épi byen.

Astè Nonm-la pa té kontè mé préchè

Èvè on mésaj ki pou fè lantou latè.

 

“Sajès hélé dépi anlè fétay gran kaz ;

‘Anmwé ! Mi yo chayé pitit an-mwen, lévwaz !

Kimoun ké vini menné yo viré ban mwen ?’

Alatandé détrès, Lanmou réponn, ‘Mi mwen !’

‘Pran zéfé a-w, alé an batay’, Sajès di,

‘Ou ki brafò, lité kon méchansté é manti.’

 

‘Ki mannyè man ké fè ?’, Solda di Dèmwazèl

Ki réponn, ‘Chèché konsèy pré Bondyé tousèl’

I ké lonbrajé’w lè solèy ké ka ba’w bèk,

É menné’w obò dlo fré lè gòj a-w ké sèk.’

Alò Lanmou di, ‘Pa ola pou man alé ?

‘Man pou kouri jistan man gidé yo viré.’

 

‘Gadé soulvan, koté solèy ka kouché,

Sé la yo chayé zanfan man té pitité.’

Solda di, ‘Man ka fè sèman, Manzè Sajès,

Alavonté Bondyé é an tout vitès,

An santé é sové ou ké jwenn pitit a-w.

Pran kè, davwa lé méchan ké pini nawflaw.’’

 

Gran-Mèt la kontinyé dékatyé dòt pawòl,

Pli dous é agoutan ki nannan kòwòsòl ;

Onpil mo an lèspri pou filozòf sizé,

Chèché on sans kaché é pran tan kalkilé,

Kon pou konté kantité pat a kòkòlò :

Yon mistikrik asi lavi apré lanmò.

 

“An chimen granbwa on plantè té ka kouri,

Hotè pyébwa, yo té kon masonn toupré li ;

Kon zagouti ki vlé maskoté kèk chasè,

Toulongalé nonm-la té ka gadé dèyè.

Tribiché alakèl pou tonbé pa douvan,

Pyé a-y té ka voltijé labou toubònman.         

 

Solèy-la té ka kasé lannuit douvanjou,

Lézè alawonn té ka pézé kon labou.

Aprésa kat bitako parèt dépi olwen,

Ka kouri pli vit, ka fè wousteng kon lapen.

Yonn té ni on sèklè, dézyèm-la on koutla,

Lézòt té ka hosé on fouch é on pikwa.

 

Lè zouti té paré piké nonm-la an do,

Kilès té on maléré ti jibyé pou yo,

On limyè an syèl parèt é vèglé yo tout,

Épi yo sispann kouri pou rété doubout ;

On limyè blan kon koton, klérant kon solèy,

Désann vlopé nonm-la kon manto léjè kon fèy.

 

Gran manto-lasa té parèy zèl a on zanj,

Lévé plantè-la anba syèl koulè zoranj,

An hotè pèsonn pa té ké kapab mannyé’y,

Vlopé alakèl pou lézòt pa vwè’y ni gadé’y.

Alavwè sa, kat vòlè-la chapé kon manglous ;

Limyè-la suiv an boul difé alakous.

 

Tonbé anlè yo kon mato anlè on plim,

Kon déboulman ki krazé kaz é fè viktim,

Limyè-lasa té ka krévé tout kò a-yo.

San trapé soukou, kat mové nèg-bitako,

Viré lachas boudouy é pati jwenn lanmò ;    

Kadav a-yo rété pou nouri bèt deyò.

 

Limyè-la viré pozé nonm-la atè ;

Apré géri tout bobo an kò épi an kè,

I voyé’y alé pòté nouvèl délivrans :

Lavi sé on pyéfwi ki ni lodè jwisans,

Lèt a-y sé sajès a sila ki sèl Gran-Mèt,

Ki pou jijé lézòm an jistis a kabwèt.”

 

Apré lensisyon pou pèp-la ki té sizé,

Anlè mòn-la dépi lontan té ka kouté,

Yaya-Lokans envité tout moun ki té las,

Épi i ba yo bwè on dlo adan on kalbas ;

On dlo ki sòti an syèl mé ki pa lapli,

Kilès ka dégoudi tandézon é lèspri.

 

Tobi, Nawòl é Édo ranjé kon chinin,

Menm kon lézòt ki té trankil an disiplin,

Ka èspéré kèk gérizon pou lajouné.

Onsèl pawòl pou trapé fòs é kontinyé

Adan on lavi ki pa pyès fasil chak jou,

Ka atann lannuit rivé pou pliyé jounou.

 

Douvan Mèt-la, toulé twa gason bésé tèt,

Anba on kalité gran é bèl pyé-kennèt ;

Yo bwè dlo syèl, épi yo trapé tandézon,

Lèspri anchenné té gangné abolisyon :

Davwa menm si ou fè lawonn Lakarayib,

Èvè lèspri fèmé ou pé ké janmé lib.

 

Konsa, Yaya palé ba sé jenn gason-la,

Ka ba yo komandasyon asi batay-la :

“Twazè-d’tan ka rété nou avan douvanjou,

Pou Bòkò-Baliwa kalpaté é kagou ;

Lè solèy kouché, kaz a-y té anlè poto,

Mé avan solèy lévé, i pou anba dlo.”

 

Sèlman Tobi, ki té fen konnésans toujou,

Fè on ti pétisyon, kon i pliyé jounou :

“Jòdi-la, sé pétèt dènyé fwa nou kontré,

Adonk, man té ké vlé savé kimoun ou yé.”

Épi, Lokans réponn li, “Sé pa on mistè.

Fo kalkilé an fon kè ansèlfen pou kwè.”

 

Lamenm on brin niyaj épé vlopé yo twa,

Apré tou lézòt moun té ja kité mòn-la ;

On limyè kon flanm difé parèt andidan,

On labriz kon zèl a zozyo té ka bat van,

Èvè on vapè dlo té ka touné kon pichòt ;

Sé jenn gason-la té kon adan on bouyòt.

 

Loraj épi zéklè té ka dansé kadri,

Van té ka piké banboula èvè lapli ;

Tousuit aprésa, tout biten anni sispann,

É sibitman, pa té ni onsèl bwi pou tann.

“Gadé épi kouté”, on vwa majò déklaré,

“Sa ki té avan épi sa ki pou rivé.”

“Lè latè fèt, sé té dlo salé an koko :

Sa té hak é brak, kon kannik ki bòsko.

Pa té ni pyès limyè kon adan on kalbas,

É pou pozé dé pyé pa té ni onsèl plas.

Mi, yon jou Yaya pran lidé mété on lòd,

É chak jou i travay èvè plan é métòd.

 

Prèmyé jou, séparé limyè èvè nwèsè ;

Landèmen, dékatyé dlo pou fè syèl anlè.

Twazyèm jou, tè sèk pitité véjétasyon,

Lòt jou, syèl klendendé limyè pou bay sézon.

Senkyèm jou, parèt bèt an syèl é bèt an dlo ;

Sizyèm-la, avan lézòm, I fè zannimo.

 

An sis jou, tout chapèl-la té fini paré :

Mèt-la sispann travay lè sètyèm jou rivé.

Sé konsa i mété lòd an bitasyon-la,

É pou yo rèspèkté’y i afiché on lwa.

Tout biten té pozé pou yo viv san tò.

Mé akòz mové zanmi, yo trapé lanmò.”

 

Anmitan kalmipla sé jennboug-la doubout,

Ka kouté Granmèt-la ki pòkò té bout ;

Davwa I té k’ay déployé twèl a dèmen,

Pou fè yo konnèt tousa ki anbiskankwen.

Konsa on labriz fréchè touché yo an chè,

Kongné zo a-yo é monté andidan kè.

 

Adan ti labriz-la lokans fè toubouyon,

Ka déklaré syans é konnésans ki miyon :

“Atravè gransavann-la yo kouri toulong

Apré yo té raché yo adan kaz-la kon zong ;

Yo travay latè difisilman pou manjé

Kont Misyé Lanmò tout lavi yo té lité.

San sispann yo chèché on fwi ki té béni

Jistan yo jwenn pyébwa-la anmitan péyi.

Sé pa té sé fwi-lasa kilès yo té voudré

Davwa kè a lézòm an tout jan té mové.”

É apré on kanpo anmitan gran diskou,

Yaya-Lokans chanjé lang san fè pyès détou.

 

“An tan finisman, tout biten ké miganné :

Limyè é nwèsè ké ansanm kon chenn mayé,

Latè é syèl ké kannari soup-a-kongo,

É lèmonn ké tini plis glè pasé gonbo.

Péyi-la ké pèd fil kon had ki mal koud :

Moun ké brak é palo, yo ké kafou é soud.

 

Sèlman sa pé ké kondisyon ki natirèl,

Mé plito on maladi pou sèvi bourèl,

Viré adan on lèsklavaj a lasanblan :

Yo ké lib an kò, yo ké fè konsi yo gran,

Époutan yo ké anchenné adan lèspri,

Pa kapab vwè, ni sav an ki moman yo pri.

 

Kè a-yo ké ni boulvès afòs vwè mizè :

On lagè kotésit, é pa-la on malè,

On mòtri jòdi, é dèmen trajédi.

Tan solèy lévé asi on nasyon ka ri,

Avan i kouché pèp-la ké ja ka pléré,

Pas latè pa ka vèti lè i pou tranblé.

 

Mi konsa yo ké alé san zyé ni zòrèy,

É pou timoun yo ké anmwé, hélé an dèy ;

Détwa ké kon zannimo ka viv san pwòpté,

Ka jété kochonni san janmé ranmasé.

Voras pa méchansté, larèstan ké kon bèt ;

San ba lézòt adan, yo ké niché zasyèt.

Konyéla zòt sav labadijou ka vini ;

Lè solèy ka bésé ou ka santi fwadi,

Lè lonbraj ka vlopé’w, ou ka trapé lafous,

É lè ou santi tibèt, ou ka pran lakous.

Aprézan pran gad pou pa tonbé an kannal,

Davwa apré tousa tini on tribinal.

 

Yo ké fouben ti lilèt paradi lasa,

Pa lévé’y di gad akwèdi sé pawoka.

Yo té di sa ki atè sé pou chyen é chat ;

Mé kon vyé nèg jalou pou bèl fanm yo ka bat

Jou-la moun ké vini èvè lajan an pòch,

Kon vyé bèf yo ké wouklé adwèt agòch.

 

Sé poukisa tini on tan pou tout biten,

Piski anlè latè, lézòm sé gout siren :

Jou solèy lévé é chofé, yo ka sèk.

Zòt abo fè kòk a bèl pòz épi fè bèk,

Douvan Yaya, zòt pa pli épé ki chodo,

Épi zòt pa ayen adan on tenbal dlo.

 

Fo pran adan fon kè pawòl-la ki désann,

Épi sé pa yenki kouté san konprann ;

Moun pa ka aprann sajès nan paj a dé liv,

Ou ka konprann li nan paj a sa ou ka viv.

Fo pa jété sa ou yé pou sanm lézòt moun :

Sonjé, moun ki fen pa ka méprizé doukoun.”

 

Mi, on silans tonbé blip anlè granmòn-la,

Jenn Tobi, Nawòl é Édo té tousèl la.

Sibitman, tout biten alawonn mofwazé :

Mari-Galant té nan lafimé é difé,

Toupatou té ka brilé, tout bèt an dévenn,

Pèp-la té ozabwa, sé moun-la té ka krenn.

Yo vwè ankò lilèt-la anba lavalas,

Van èvè dlo fè tout biten fè vòldifas ;

Lanati té razé, lézòm té ka pèd fwa,

Yo té kon foumi fou, anbafèy kon poulbwa.

“Yon jou, tousa pou rivé davwa zòt pa mèt ;

Zòt pa sav lè Yaya pou kraké zalimèt.

 

Lézòm wòs kon milé, épi yo flo kon plim ;

Lavi sé on savon, é yo sé yenki kyim.

‘Jou malè pa ni pran gad’ ; sa pa tout tan vré.

Avan siklòn vini, syèl toujou ka chanjé ;

Alòs olyé pentiré syèl, klouwé kaz a-w,

Rakasiyé’y pou van-la kité mòso ba’w.

 

Ou sav sa ou pèd, ou pa sav sa ou ka jwenn.

Yo ké vidé tè-la, yo ké koupé’y an venn,

Jistan dènyé ti gout san koulé an ravin :

Alafen sa ki ké rété sé grenn pichin.”

Sé pawòl Yaya-Lokans té fini di yo,

Antan brin-la té dépayé alantou yo.

 

Gran mòn-la té an trankilité toupatou,

Pipirit é konsò té ka dòmi toujou ;

Kokiyoko pòkò té ka sonné an pyébwa,

Genbo é bannélo té ka bèkté nan bwa.

Épi konsa, doubout pikan kon sòlda pikèt,

Mòn-Konstan té ka véyé solèy pa founèt.

 

Byento klèté annò pou pentiré olwen,

É dékoré pyé a syèl kon chak maten.

Hazyé anlè mòn té ké dansé an difé,

Akwèdi sé ba Moyiz yo té ka palé.

Lè yon rèl-solèy té ké vèglé zyé a-yo,

Sé konpè-la té ké kité sonmèy sito.

Mèt-la fini kozé èvè sé twa jennboug-la.

I kriyé on jenn gason, kilès vini onfwa ;

“Yanenngé, menné yo alé tousuit”, i di,

“Obò gran Tou-a-Dyab, pou travay-la fini.”

Lamenm zayal-la chayé yo tankon zéklè,

Koté gran tou-la ki té anmitan nwèsè.