Labadijou
Thierry B. Tagliamento
Zyé fèmé aladous pannan on gren-sibit,
Twa jenn gason té pran sonmèy alavavit.
Lèspri aladriv, san tadé, ja kité kò
Pou alé lwen, on koté é on tan lòtbò.
Sé pa on rèv, pétèt sé on réyalité ;
É si sé on sonjé, kouté épi tandé.
“Lanmè kon latè ka rakonté désandans,
Lang kon liv ka déklaré on-tralé lokans,
Lavi lé-zansèt ki té sòti toupatou,
Doubout asi pyé oben pliyé ajounou,
Pou rivé asi on tè anmitan lanmè,
Pou yo viv on paradi oben on lanfè.”
Nonm-la di Tobi : “Nou wouj, jòn, blan épi nwè,
Asi vag a lanmè nou tout vini, monchè.
Anba solèy cho nou vwè mizè, mézanmi,
Sèlman sé kouraj ki fè si nou fò jòdi.
Péyi kréyòl, ka palé ba jenn épi vyé :
‘Fo pa fè wòl, sé douvan pou nou ka gadé.’
Lanmou sé rasin an-nou, lyannaj sé kréyòl ;
Anba lapli nou toujou ka dansé kréyòl.
Péyi kréyòl, ka palé ba nonm épi fanm :
‘Fo pa fè wòl, sé douvan nou k’alé ansanm.’
Bèl péyi-lasa ka lévé, sé pou zòt rété,
Anba lalin, sé an kréyòl zòt pou révé.”
Dépi grantè osid, prèmyé pèp navigé,
Ka dékouvè lilèt koté kouran k’alé.
Ranmé é zaviwonné abò bèl kanno,
Té ni Arawak, Karayib é Tayino,
Épi dòt ankò kilès fo lèspri konnèt,
Ki fè bitasyon asi on-kounan lilèt.
Yo kontré an chimen on ti tè plat é won,
Yo té kontan’y plis pasé mélodi chanson.
Aoulinagàn, Lilèt-Koton, yo kriyé’y,
Touloukaéra, Latè-Touloulou, sé té’y ;
Mé dènyé non natal a-y sé té Aichi,
Latè-Piman, on péyi jaden jis jòdi.
Yo fè lagè kon tout pèp ki adan lèmonn,
Ka kyouyé, pran, volé é détwi alawonn ;
Mé otan trajédi pa té ayen ankò,
Lè nasyon lòtbò kilès té ni bra pli fò,
Menné malè obò gran batiman a-yo,
Nan mòtalité, yo pran sa ki pa ta-yo.
Natal tanté lapé èvè pèp-vini la,
Sèlman an rètou yo jwenn lagè é konba.
Apré on nouvèl rafal nan lilèt vwazen,
Karayib té di Fransé panga chèché tren ;
Toupré prèmyé fò karant moun yo ataké.
Anlè plaj Masak tout tèt té piké planté.
Plan tiré pou sé pèp natal la pa sanblé,
Travay fòsé pou tout séla yo té pongné.
Mal sèvi non a-yo pou kréyé kanibal,
Pou jistifyé asasinasyon radikal ;
Advèsè a-yo té ka pòté gran mannèv,
Pannan sé nasyon-la té ka trapé lafyèv.
Chanjman fè yo kité lilèt-la tanzantan,
Akòz téren-la té two ba é pa gyè gran.
Aichi a-yo té bèl mé san pwotèksyon ;
Viv koté kaché, sé té dènyé solisyon.
Yo té byen akéyi bann nasyon imigré,
Jòdi-jou an péyi-la yo sé étranjé.
O Mòn-Rita, bouch a-w sé èspozisyon !
To, Mòn-Pichri, vini fè bèl déklarasyon !
O wòch gravé chanté sòm a-yo kon David !
Bann èskèlèt, révélé mès é labitid !
Vout-a-Kenken, parèy lézòt tou ki séré,
Ouvè bouch pou préché on lévanjil kaché !
Yo ki nasyon désandan a gran éritaj,
Pou kilès tou-wòch té plis pasé on vilaj :
Yo désiné imaj, é tout lidé lèspri,
É yo téré lé-mò andidan yo osi.
Yo kité témwen : zéfé an wòch é tè-gras :
To ké jwenn sa adan tou obò lanmè. Élas !
Vayan épi kòsto, yo kité onpil tras :
Manjé kasav, kilibibi, san janmé las ;
Bwè wikou épi mabi, nou ja près bliyé.
Nou ka sonjé kalalou é vyann boukanné,
Non a fwi épi tout kalité bèt lokal,
Kilès nou trapé koté prèmyé pèp natal.
Bakwa épi tèt-a-moko, wouklé ba yo !
Souflé flit banbou, zòt pripri épi kanno !
Souklé malkadik chacha a pèp Karayib,
Pou hélé alantou, di tout lézòm fèt lib !
Dansé pou lalin, rimé pou bèl siséwou,
Fè lapèch, lachas é konsò anlè tanbou.
Anfendikont, nasyon-la lité kon brafò,
É an fenfon kè yo tini on plas annò.
Lilèt-Galèt, Lilèt-Galan pa pou bliyé
Ni non a-yo, ni ayen nan sa yo kité :
Kèlkanswa mo é zéfé, mès é labitid,
Mémwè a-yo pé ké janmé on kalbas vid.
Ah ! Lagoulousité sé kon bari pèsé,
Otan lapli tonbé, pa janmé ni asé ;
Nanm ki tèrbolizé ka vini byen avèg
É ka menné on lavi ki san lwa ni règ :
Afòs anvi, lézòm ka tonbé adan tou :
Yonn adan kilès pa ni lapé, ni lanmou.
Épi konsi latè pa té bwè asé san,
Té fo linivè hélé anmwé toubònman.
Ouvè lawonn ! Mi pwofitasyon antré,
Ka sèvi lézòt nasyon pou travay fòsé.
Trapé, bokanté, achté pou sèvi èsklav,
Lavi pou yo pa té otan dou ki gouyav.
Dépi yon grantè alès, onlo té chayé,
Anpilé kon zannimo, san pyès libèté ;
Pòv maléré nan kal a bato machandiz,
Lanmen é fwèt rèd asi yo san pyès métriz.
Té tini Wolòf, Igbo, épi Bakongo,
San bliyé Yowouba é dòt nasyon moko.
Mi djòkté ! Yo ki brafò an tan lontan,
Ki rézisté otan mépri é maltrètman,
Toulongalé, tout lajouné anba solèy,
Fòsé kon bèt pou pasé lannuit san sonmèy.
Plizyè nasyon sanblé magré kèk divizyon,
Pas yo tout té pri adan menm sitiyasyon.
Libèté chéri, sé’w yo ka défann, Doudou ;
Yo ki anchenné, kilès fyè anba kou,
É pa janmé fini pli mové ki méchan,
Yo ki gadé bon kalité kon dou manman.
Oh ! Mi bèl zafè pou tout nasyon louwanjé,
Pout tout lang pibliyé jis nan létènité.
O, Bèt-a-fé lajouné, kléré asi yo,
Brafò enkonni ki an sonmèy nan tonbo !
Bann klendenden ki ka dékoré twèl lannuit,
Liminé pou yo ki ja monté nan zénit !
O, Agat lannuit, anmitan vwèl koton swa,
Réflété anlè nou yo ki té ni lèspwa !
Souvan yo simé pangal asi Galèt-la,
Ka fè dézòd, magré yo té konnèt Kòd-la.
Yo pran labé épi lésè, yo fè yo dansé,
Séla ki té ka prétann sèvi vré Bondyé ;
Sèlman yo té ka kaché pawòl i té di,
Yo té dakò èvè maltrètman yo sibi.
Révòlté épi goumé, yo pèd bra é tèt ;
Rèsoulé anba bich baton é modi fwèt.
Vyolanté pa fòs pou sèvi vis ba lézòt ;
Chapé pou on lavi nèg mawon kon chichòt.
Sèlman yo rézisté, ataké, masakré :
Otan éfò fè plan a maltrétè plonbé.
Toubònman yo ployé kon banbou ki aplon,
É yo rété vèt kon pyébwa ki san sézon.
Piski djòkté sé wòch an difé dévoran,
Kilès pa ka brilé kon vyé papyé-lajan ;
Yo kapab chofé kè é séché dlo an zyé,
Sé konsa pèp ki soufè ka rivé vansé.
Sé pou sa Gèl-Grangouf pa ni asé lèspas,
É non plis Tou-a-Dyab pa ni asé téras,
Pou kontyenn pawòl ka déklaré tout mérit,
Ki pou wouziné anlè yo kon gren-sibit,
Nasyon gayak èvè nonm é fanm kòstobral,
Ki kenbé rèd antravè sézon katafal.
Voudou sé té pratik a nanm pou Dahomé,
Kalinda té dansé anlè tanbou kongné.
Kité bèlè sonné ankò an péyi-la !
Mandé bigin viré pou i ban nou lavwa !
Chanté a chari pou woulé Lilèt-Galan,
Dépi anlè tèt plat a-y ki sé Mòn-Konstan.
Mayolè kongné baton é dansé mizik,
Bat boula é fè tanbou alé an Afrik !
Valoré bon kenbwa ki ni bon konnésans,
Sila ki konnèt lanati é ki ni syans.
Mété aplon vré dawa ki lèspri mèdsin,
Pa kité vyé kèlè sèvi’y kon giyotin !
Mi kongoliyo, yo sé kolòn vètébral,
Mi genbo, yo sé chòsouri fénomennal ;
Mi foufou, yo ké bat zèl dèmen kon jòdi,
Mi zingzing, yo ké boujé pou pa rété pri.
Otan timtim é bwa sèk, otan krik é krak :
Lèspri mistè kon mistikrik é mistikrak.
Mi akòdans é konplésité nan linivè !
Travay époufan a on architèk bòdzè !
Sé li Yaya-Zanbi, ki bon é ki ansyen,
Ki kréyé on koté pou lézòm viv an byen,
Mé tout pèp latè détouné éritaj a-y,
Ka manti asi’y oben malsèvi non a-y.
Kifè i lévé brafò kont sa ki mové,
Padavwa non a-y i désidé nétwayé.
I vlé libèté pou tout vivan sa réjwi,
Pou fè bon biten é viv on lavi béni.
Konnésans Karayib, Afrik épi Éwòp,
Ta Amérik é Azi sé pou latè pwòp.
Pa mélanj fòsé é lavi anmitan sann,
On gran bénédisyon kon pa tini désann,
Pou kréyé nasyon ki ké mèt an divini
Ki dwèt sanblé, ki ja ni zouti pou sèvi :
Sé tout lyannaj, lanmou, lèspri épi lidé,
Konnésans, kalkil, syans é santiman ki vré.
Konfè-d’manti, libèté ni rasin an tèt,
Kifè, sila ki kyouyé’y li-menm pa mèt ;
Konnèsans é lapé sé chimen a djòkté,
Davwa zyé ki ouvè ka vwè la yo k’alé.
Si tout lèspri ni kalité a fèy-madè,
Pa ni ayen ki pou mété on pèp atè.
Latè Mari-Galant ni on lèspri vayan,
Ki anchouké adan lavi endépandan ;
Sa sé zafè ki ja fèt pannan dé lanné,
É sé pa on vérité fodré yo kaché.
Davwa san a-yo ka koulé kon Banbara,
Kon Mayoumbé, dépi lòt koté lanmè-la.
Entélijans fè gran Alonzo té brafò,
É sé on rézon pou non a-y pa janmé mò ;
Pou di vré, savé li sé on biten ki bon :
Sa fè i vwè jès-makak adan élèksyon.
Érèzman Alonzo té ni zyé véyatif,
É i té andwé èvè on léspri mastif.
I pòté nouvèl a fwòd ba ansyen èsklav,
Sa fè bakannal lévé èvè sèl é pwav.
Révolisyon anvil té monté an kanpangn,
Pou opozé bann aristokrat akokangn.
Antré adan bitasyon, rafalé sikri,
Yo pran onpil wonm é sik, épi yo pati.
Piwòg té adan on kwadjalo a vòlkan :
Asi tèt é anlè zépòl, dé pyé douvan,
Sé révòlté-la té désann obò on ma.
Apré vidé tout tafya é sik adan dlo-la,
Pèp-la té ka dansé é chanté alawonn,
Jistan bòsko a lalwa vini pou réponn.
An jou-lasa onpil brafò an-nou tonbé,
Nonm épi fanm, sèten toupiti épi vyé.
Lafoubensité asi kantité moun mò,
Moun ki té ni asé, é ki pa té dakò,
Pou viré sèvi bourèl ba yonndé gwotyap,
Davwa anbiskankwen yo té ka tann zatrap.
Alonzo maché anchenné dèyè chouval ;
Apré kacho, yo fè lidé jwenn tribinal,
Chayé li èvè tout konbòch a-y jis an Frans.
Onpil lanné lwen ti péyi-la an distans,
Kè a-y té ka mandé on jou pou déviré,
Mé an wout Giyàn, bato an lanmè koulé.
Asi latè lézòm ja sitèlman soufè,
Akòz séla ki méchan, ki ni mové kè .
Jòdi ankò nou anfas èvè mové lèspri,
Ki ka ochantizé yo adan jalouzi,
Ka ba yo bwè on dlo anmè pasé lahenn,
Épi siwoté lanmò dépi on fontenn.
Otan movèzté kont on nasyon kon sila,
Pa janmé rivé krazé tout kannari-la :
Sé vidé dlo nan Gèl-Grangouf jistan i plen,
Sé bèl kouyonnad kon fè diven san rézen.”
Tousa sé pawòl jenn Tobi té ka kouté,
Obò falèz-la kon solèy té k’ay kouché.
I té doubout ankò obò grangouf-lasa,
Pannan Édo té kouché douvan hazyé-la ;
Anfendikont, toulé twa gason té sanblé,
Davwa Nawòl anba on pyébwa té sizé.
Yo té ka fini kouté on bèl dékatman,
Kilès on vyé nonm té déklaré enpòtan.
Anho, asi on branch, té jouké Boustabak,
Kilès plim nwè té kon lò an solèy mirak ;
Ka souskandé alantou akwèdi polis,
Zozyo-la té ka paré pou rann yo bon sèvis.
Pèsonn pé ké apèsi’y pannan lannuit-la,
Davwa sé an sigré ou konnèt konpè-la.
“Tibren ankò zòt ni pou savé”, nonm-la di,
“Tousuit apré, an drivayad zòt pou pati.
Kon sa ki ka travay san lézòt janmé vwè,
Zòt ké swé pannan lézòt ka dòmi oswè.
An venn a-zòt, san brafò ja ka koulé,
Zòt ki jenn mawon é ki paré pou lité.
Lèsklavaj a lézòm fini an péyi-la,
Mé on dòt bouwotaj vlé monté jòdi-la :
Tousa ki bon, tousa ki mové ni rasin,
Bon kon mové farin toujou fèt an platin.
Ni bon é mové moun, bon é mové lèspri,
Sé yo ki dèyè, machann lanmò kont lavi.
Ni on sèl Dyé, mé ni sa ki konprann yo sé,
Ni bon lèspri, mé ni lèspri ki ka kouyonné ;
Asi Yaya-Zanbi, man pou bay konnésans :
Davwa Yaya-Limyè, épi Yaya-Lokans :
Yonn sé men ka maké, lòt sé plim ka ékri,
É sila ki papyé, sé Yaya-Lèspri.
An fon a gouf-la, kouté lanmè ka fwayé,
Gadé hotè zòt yé, pran gad pou pa tonbé !
Pawòl savan pa ayen pou chyen ki vlé zo ;
On jou pou vini lézòm ké kon zannimo,
Vlé viv lib mé ka konté lézòt pou manjé,
Piski yo pran lidé yo ja asé fòsé.
Mo palé pou ba zòt kouraj pou oswè-la,
Pou zòt konprann venn a-zòt ni san a sòlda.
Yaya-Zanbi chwazi zòt pou dòt lagè,
Kilès ka fasadé limyè èvè nwèsè,
Twòp mové lèspri ka dawaté sé jou-si,
Fo zòt alé lité kon nèg vayan jòdi.
Yaya ba tout zayal a-y lòd pou sèvi zòt,
Travay a-yo sé pou ayen pa rivé zòt.
Pa ni pon dòt mèt zòt pou kouté é sèvi,
San lévé yo di gad kèlkanswa sa yo di.
Lafen, laswèf, lavanniz zòt ké soufè ;
Sèlman zòt pé ké tousèl kanmenm si zòt kwè.”
Konsa, tanbouyé-la fini ba yo konsèy,
Kilès té ankourajman pou yo an zòrèy,
Anho Laba, i di Yabanza ké jwenn yo.
Apré solèy kasé dènyé rèl anlè dlo,
Ingolé pran tanbou a-y avan disparèt
Pannan niyaj té trihalé adan van frèt.
Lè-la té rivé pou sonné ba toulé twa,
Pou fè joli enstriman a-y pòté lavwa.
Konsa i koumansé palé an daoren ;
An lang kaché la i fè travay mizisyen :
Mi, toupatou, pwotèksyon a-Y pou èvè zòt
Tout tan, Yaya-Zanbi ké maché kòt-a-kòt.
Astè, nou ka koumansé lannuit a lagè,
É dabò pou yonn, zòt ja chanjé linivè.
Apré i té fini, Boustabak pran lavòl,
Ka planni kon malfini, ka maké senbòl
Adan syèl-la akwèdi i té ka ékri
Chak lèt, chak mo adan tousa nonm-la té di.
É anfendikont, lé dé mésajé channda ;
Zozyo-la pati an santinèl kon sòlda,
Ingolé pran tanbou a-y é i voyé lanmen.
Sé té on ‘a on dòt solèy’ ki vlé di dèmen.
Ajouter un commentaire
Commentaires